Quốc pháp Thiền sư Nguyễn Minh không
Theo pháp hệ được Thiền
Uyển Tập Anh ghi lại, Thiền sư Nguyễn Minh Không (1066 – 1141) là vị Thiền
sư thuộc thế hệ thứ mười ba của dòng Pháp Tỳ Ni Đa Lưu Chi. ngài
nổi danh là một vị thiền sư đức cao vọng trọng, được triều đình nhà
Lý tôn phong làm Quốc sư. Thân thế và công nghiệp của ngài được cả chính
sử lẫn dã sử đề cập, trong đó đáng chú ý có một số yếu tố nhuốm màu huyền
thoại.
Chính sử tiêu biểu là Đại
Việt Sử Ký Toàn Thư viết: “Tân Hợi, Thuận Thiên năm thứ 4 (1131). Dựng nhà
cho đại sư Minh Không”. Đến “Bính Thìn, Thiên Chương Bảo Tự năm thứ 4
(1136), tháng 3 (…) Vua (Lý Thần Tông) bệnh nặng, chữa thuốc không khỏi,
nhà sư Minh Không chữa khỏi, phong làm Quốc sư”. Đại Việt Sử Ký Toàn Thư
còn cho biết thêm: “Tục truyền khi nhà sư Từ Đạo Hạnh sắp trút xác, trong
khi ốm đem thuốc niệm thần chú rồi trao cho học trò là Nguyễn Chí Thành
tức Minh Không, dặn rằng 20 năm sau nếu thấy quốc vương bị bệnh lạ thì đến
chữa ngay, có lẽ là việc này”. như vậy theo đó, Thiền sư Nguyễn Minh Không tên
thật là Nguyễn Chí Thành, vốn là học trò của Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Ngài
được triều đình trọng vọng, dựng nhà cho ở. Về sau, với y thuật siêu việt, ngài
chữa khỏi bệnh cho vua Lý Thần Tông, được nhà vua ban phong làm Quốc
sư. Cũng theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Ngài viên tịch vào năm Tân Dậu,
niên hiệu Đại Định thứ 2 (1141) đời vua Lý Anh Tông: “Mùa thu, tháng 8,
quốc sư Minh Không mất”. mỗi khi có tai ương hạn lụt, ngài đều ứng hiện
giúp dân.
Hay như Khâm Định Việt Sử
Thông Giám Cương Mục có ghi: “Bính Thìn, năm thứ 4 (1136), tháng 3, mùa
xuân (…) Nhà vua đã khỏi tật; ban hiệu Quốc sư cho Minh Không”. Ngoài
ra còn ban tô thuế mấy trăm hộ để ngài được hưởng dụng.
Sách Thiền Uyển Tập Anh khi
đề cập tới hành trạng ngài có bổ sung chi tiết hơn: “Quốc sư Minh Không,
chùa Quốc Thanh, Trường An, người làng Đàm Xá, Đại Hoàng, họ Nguyễn
tên Chí Thành”. Ngài bản tính ham học hỏi, thường đi du lãm khắp nơi. Một
ngày đến chùa Thiên Phúc, Ngài được Thiền sư Từ Đạo Hạnh yêu mến, thu
nhận đi theo. Qua 17 năm trời khổ cực, ngài được Thiền sư Từ Đạo Hạnh
ban tâm ấn, cho tên là Minh Không. Khi vua Lý Thần Tông mắc bệnh lạ, các
lương y trong thiên hạ đều bất lực, vô phương cứu chữa. ngài ra tay, bệnh
tình nhà vua mới khỏi hết. Ngài được nhà vua phong làm Quốc sư, cho
thuế vài trăm hộ để tưởng thưởng.
Đó là những dữ liệu lịch sử
ghi nhận về Thiền sư Nguyễn Minh Không. Sang huyền thoại về Ngài, có nhiều dã
sử và truyền thuyết dân gian xưng tụng. Trước hết là sự tích quan hệ
giữa Ngài và Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Lĩnh Nam Chích Quái viết: “Xưa ở làng Đàm
Xá, huyện Đại Hoàng, đất Trường An, có người tên là Nguyễn Chí Thành ở
chùa Quốc Thanh, hiệu là Minh Không quốc sư, lúc ít tuổi đi du học,
gặp Đạo Hạnh, học được đạo pháp, trải hơn mười năm”.
Theo tích này thì Ngài là đệ tử của Thiền sư Từ Đạo Hạnh, được Thiền
sư Từ Đạo Hạnh truyền cho đạo pháp. Việt Điện U Linh lại nêu một thuyết
khác, đó là giữa ngài, Thiền sư Từ Đạo Hạnh và Thiền sư Giác Hải là bạn
bè. Cả ba người cùng nhau học được linh pháp. Ban đầu do có chút
hiểu lầm nên bất hòa, sau đó hiểu lầm được hóa giải, ba người kết
nghĩa anh em. Đạo Hạnh làm anh cả, Minh Không làm anh thứ, Giác Hải làm em
út, cùng nhau trao đổi phép tiên. Còn theo Thiền Uyển Tập Anh thì Thiền sư
Từ Đạo Hạnh và ngài đều thuộc dòng pháp Tỳ Ni Đa Lưu Chi, tuy nhiên,
Thiền sư Từ Đạo Hạnh thuộc thế hệ thứ mười hai, và là thầy của Ngài
Thứ hai là sự tích ngài
chữa bệnh cho vua. các truyền thuyết đều đề cập đến chi tiết vua Lý Thần
Tông bị bệnh lạ, lông tóc mọc dài, thân thể rất đau đớn. các lương
y giỏi nhất đã dùng đủ mọi cách mà vẫn bất lực. Triều đình đang tuyệt
vọng thì nghe trẻ con hát rằng: “Dục trị thiên tử bệnh, tu đắc Nguyễn Minh
Không” (nghĩa là: muốn chữa bệnh thiên tử, phải tìm Nguyễn Minh Không). Sứ
giả được lệnh tức tốc lên đường. Khi gặp được ngài, quan quân mệt mỏi
rã rời, ngài bèn lấy nồi nhỏ nấu cơm cho ăn, lạ kỳ thay mọi người ăn mãi
vẫn không hết. Đêm hôm đó, Ngài bảo lính thuyền cứ ngủ say. Sáng hôm sau,
thuyền đã về đến kinh sư, ai nấy đều lấy làm kính phục. Vào triều
kiến thiên tử, quần thần thấy ngài y phục quê mùa nên xem thường.
Ngài bèn lấy một cây đinh dài đóng vào cột điện, thách ai nhổ ra được. Quần
thần không ai dám bước ra, Ngài mỉm cười lấy 2 ngón tay kéo cây đinh ra,
từ đó không kẻ nào dám coi thường Ngài. Ngài sai lấy vạc đựng dầu, đun
sôi lên sùng sục, cho tay vào khoắng mấy lần rồi vẩy lên mình vua, tức
khắc bệnh vua khỏi hết. Ở sự tích này, Việt Điện U Linh có thêm chi tiết
là Thiền sư Giác Hải phụ trợ bên Ngài để làm phép.
Thứ ba là sự tích Tổ nghề
đúc đồng. Thiền sư Nguyễn Minh Không được dân gian suy tôn là ông tổ nghề
đúc đồng. Truyền thuyết lưu truyền rằng Ngài là người có công đúc nên
“Tứ đại khí” nổi danh thời Lý: Tháp báo Thiên, chuông Quy Điền, tượng Phật
Quỳnh Lâm, vạc Phổ Minh. Nhiều làng nghề đúc đồng nổi tiếng như
làng Chè, Rỵ (Thanh Hóa), làng Tống Xá (Nam Định), Lò Đúc, Ngũ Xã (Hà
Nội)... đều thờ Thiền sư Nguyễn Minh Không làm Tổ nghề. Hội hè hàng năm
đều có nghi thức tế rước Ngài một cách long trọng với mong muốn được ngài
chở che, phù hộ làng nghề phát triển, no ấm. Một hoạt động khá độc
đáo ở hội chợ Viềng (Nam Định) hay hội Ngũ Xã (Hà Nội) gắn với sự tích Tổ
nghề đúc đồng của Thiền sư Nguyễn Minh Không, đó là cứ đến hội người dân
thường bày bán đồ đồng để tưởng nhớ đến Ngài. Theo quan niệm dân
gian, người nào mua được món đồ đồng ưng ý tại hội về nhà thì sẽ có lộc
suốt cả năm.
Ngoài ra cũng cần lưu ý,
truyền thuyết về Thiền sư Nguyễn Minh Không đôi khi có sự đồng nhất với
Thiền sư Dương Không Lộ. Nam ông mộng lục của Hồ Nguyên Trừng nêu chi
tiết Nguyễn Minh Không tu ở ngôi chùa có tên là Không Lộ. Không Lộ thiền
sư ký ngữ lục lưu giữ tại chùa Keo (Thái Bình) thuật lại tiểu sử Dương
Không Lộ, chỉ khác tên họ, quê quán, còn lại sự tích hoàn toàn trùng khớp
với Nguyễn Minh Không. Theo Thánh tổ thực lục diễn ca cũng tại
chính chùa Keo (Thái Bình) lại nói Không Lộ là pháp hiệu của Nguyễn
Minh Không. Xét trên góc độ học thuật, thân thế hai vị Thiền sư phần nào
đã được các nhà nghiên cứu làm rõ . Tuy nhiên, trong tâm thức dân gian,
đặc biệt tại các nơi thờ tự, tách biệt về sự tích giữa Thiền sư Nguyễn
Minh Không và Thiền sư Dương Không Lộ thường mờ nhạt, trong
nhiều trường hợp đã được hòa làm một.
Với đức hạnh và công nghiệp
cao cả, Thiền sư Nguyễn Minh Không được thờ tự ở nhiều đền chùa trên khắp
cả nước. Trong số các chùa thờ ngài, tập trung nhiều tại các địa
phương miền Bắc, tiêu biểu như chùa Viên Quang (Ninh Bình), chùa Keo (Thái
Bình), chùa Cổ Lễ (Nam Định), chùa Ngũ Xã (Hà Nội), chùa Trông (Hải
Dương), chùa Quỳnh Lâm (Quảng Ninh). Cũng tại các chùa này, hàng năm
đều có mở hội tưởng nhớ và tôn vinh công đức Ngài.
Lễ hội chùa
Viên Quang
Tích xưa truyền rằng, Thiền sư Nguyễn Minh Không sau khi đắc đạo đã trở về
quê hương Đàm Xá dựng ngôi chùa nhỏ gọi là chùa Viên Quang, nay thuộc địa
phận hai xã Gia Thắng, Gia Tiến, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình.
ngài đã tu trì Phật pháp tại đây cho đến lúc viên tịch. Nhân dân về sau đã
biến chùa Viên Quang thành nơi thờ tự Ngài (còn gọi là đền Thánh Nguyễn),
được xưng tụng là một trong “Hoa Lư tứ trấn”.
Tự hào là mảnh đất xuất
sinh Thiền sư Nguyễn Minh Không, cứ đến ngày mồng 6, mồng 7/3 Âm lịch, hội
chùa Viên Quang lại được diễn ra. Phần lễ trang trọng với nghi thức
dâng hương chư Phật, tế rước Đức Thánh Nguyễn là Thiền sư Nguyễn Minh
Không. Phần hội nhộn nhịp với nhiều trò chơi dân gian đặc sắc. Có một chi
tiết đậm màu huyền hoặc trong lễ hội là người dự hội sẽ được
chiêm ngưỡng cây đèn đá cao hơn một mét, tương truyền khi Thiền sư
Nguyễn Minh Không ngồi thiền tịnh, cây đèn đá này tự nhiên mọc lên, ánh
đèn sáng tỏ tới tận trời cao, chim thú theo đó mà kéo về chầu tụ xung
quanh.